صاحب فخصاحب فخّ، حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علی علیه‌السلام، کنیه اش ابوعبدالله، معروف به صاحب فخّ، پیشوای قیامی مشهور به همین نام علیه خلیفه عباسی می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - فعالیت سیاسی ۳ - علت قیام ۴ - عدم بیعت امام کاظم با حسین ۵ - زمان قیام ۶ - شیوه قیام ۷ - وقایع قیام در مدینه ۸ - وقایع قیام در مکه ۹ - عدم توافق در مذاکره با عباسیان ۱۰ - درگیری با سپاه عباسیان ۱۱ - نحوه شهادت حسین ۱۲ - وقایع پس از حادثه فخ ۱۳ - وصف امامان از حادثه فخ ۱۴ - ویژگی‌های حسین بن علی ۱۵ - مقبره شهدای فخ ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - معرفیبر مبنای سن او در هنگام شهادت (۴۱ سال)، وی در سال ۱۲۸ به دنیا آمده است. پدرش، علی بن حسن، بسیار باتقوا و عابد و معروف به علی‌الخیر و علی‌الاغر (نیک) و مادرش، زینب، دختر عبدالله بن حسن بن حسن بن علی (علیه‌السلام) و خواهر محمد ( نفس زکیه ) و ابراهیم (قَتیل با خَمری) بود. این زن و شوهر، به دلیل تقوا و تعبد فراوان، به زوج صالح معروف بودند [۳]
حمید بن احمد محلی، الحدائق‌الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۱، ص۳۱۷، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
علی بن حسن در پی قیام نفس زکیه (۱۴۵)، همراه با جمعی دیگر از علویان ، به دستور منصور عباسی ، دستگیر شد و اندکی بعد در زندان درگذشت. [۶]
حمید بن احمد محلی، الحدائق‌الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۱، ص۳۱۷، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
۲ - فعالیت سیاسیدربارۀ فعالیت سیاسی حسین تا پیش از ۱۶۹ اطلاع روشنی در دست نیست. بر اساس برخی روایات، گروهی از شیعیان کوفه، مدتی قبل از قیام وی، با او بیعت کرده بودند. افزون بر این، وی مردم مکه و مدینه را نیز به بیعت با خویش فراخواند و داعیانی به خراسان و جَبَل (یا جمیل؟= گیلان ) فرستاد. [۸]
بلعمی، تاریخنامه طبری، ج۲، ص۱۱۷۷ـ ۱۱۷۸، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۶ش.
[۹]
احمد بن ابراهیم حسنی، اخبارالحسین بن علی‌الفخی و یحیی و ادریس ابنَیْ عبدالله من کتاب‌المصابیح در «احمدبن سهل رازی، ج۱، ص۲۸۴، اخبار فخّ»، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۱۰]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۶۸، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
صرف‌نظر از صحت و سقم این روایات، برخی شواهد بر محتمل بودن تحرکات سیاسی حسین، پیش از قیام ۱۶۹، صحه می‌گذارند که از آن جمله‌اند: تعلق او به خاندانی با پیشینه قیامهای ضدعباسی، احضار وی به بغداد در روزگار مهدی عباسی به سبب نگرانی دستگاه خلافت از فعالیت او، شدت عمل هادی عباسی و عامل او در مدینه با علویان، متهم شدن حسین به درسرداشتن هوای امارت، و بالاخره عملکرد و سخنان حسین در حین قیام. [۱۲]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۵۳ـ ۱۵۴، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۱۴]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۶۵ـ ۴۶۷، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
حتی به روایتی حسین یک بار پیش از سال ۱۶۹ قیام کرده بود.۳ - علت قیامقیام حسین اندکی پس از به خلافت رسیدن هادی عباسی رخ داد. به روایت یعقوبی ، [۱۶]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۰۴.
هادی در جستجوی طالبیان بود و آنان را سخت ترساند و مقرری ای را که مهدی عباسی به آنان می‌داد نپرداخت. به دنبال آن، شیعیان و افرادی دیگر نزد حسین، که مردی بزرگ بود و مذهبی پسندیده داشت و او را بهترین فرد خاندانش می‌دانستند، رفتند و از وضع رقت‌بار خویشاوندان او و شیعیان نالیدند و از او یاری خواستند. اما بنا بر شماری دیگر از منابع، نقطه شروع این قیام شدت عمل عمر بن عبدالعزیز بن عبدالله عمری (از نوادگان عمر بن خطّاب )، والی مدینه و به قولی نایب والی مدینه، بود. گفته شده است که وی بزرگان علوی را واداشته بود تا هر روز خود را به دارالحکومه معرفی کنند و برخی را ضامن و کفیل دسته دیگر قرار داده بود. حسین بن علی یکی از این ضامنان بود که به همراه یحیی بن عبدالله بن حسن کفالت حسن بن محمد بن عبدالله بن حسن (فرزند نفس‌زکیه) را برعهده داشت [۱۹]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۶۹، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
عمری شایع کرد که حسن بن محمد و دو تن دیگر را درحال شرب خَمر یافته (احتمالاً با هدف بدنام کردن وی و دیگر علویان) و بدین اتهام ، به آنان تازیانه زد. این اقدام عمری اعتراض جدّی حسین را برانگیخت. حسن بن محمد پس از این ماجرا، یا به دنبال نزاعش با مردی از آل‌عمر، از مدینه خارج شد و چند روز به دارالحکومه نرفت. عمری نیز برای یافتن حسن بن محمد با حسین و یحیی (کفیلان حسن) به درشتی سخت گفت و آنان را تهدید کرد. [۲۱]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۳۲ـ ۱۳۴، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۲۳]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۶۵ـ ۴۶۶، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
حسین که به اندیشه قیام، ساماندهی کرده بود و قصد داشت ده روز بعد، از مدینه روانه مکه شود، در برپایی قیام مصمم‌تر شد. چون علاوه بر زمینه‌هایی که پیش از آن فراهم شده بود، موسم حج فرا رسید و حدود هفتاد یا نود تن از شیعیان در خانه ابن اَفْلَح در مدینه، با حسین دیدار کردند و این دیدار ناراحتی والی مدینه را بیش از پیش برانگیخت. [۲۶]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۶۶، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۲۷]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۶۹، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
از این رو، حسین در علنی کردن قیام شتاب ورزید. او بزرگان علوی را فراخواند و آنان را به قیام دعوت کرد. این دعوت، به بیعت گروهی از علویان و موالی آنان و شیعیان با وی انجامید که عدۀ آنان را نود تن ذکر کرده‌اند و در آن میان سه تن از فرزندان عبدالله بن حسن ، یعنی یحیی و ادریس و سلیمان (برادران محمد نفس زکیّه و ابراهیم) حضور داشتند. [۲۸]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۱۹۳.
[۲۹]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۳۴ـ ۱۳۷، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۳۱]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۶۶، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
۴ - عدم بیعت امام کاظم با حسیناز علویان دو تن، یعنی امام موسی بن جعفر کاظم علیه‌السلام و حسن بن‌جعفر بن حسن بن حسن، از بیعت با حسین خودداری کردند. دربارۀ سبب خودداری امام کاظم علیه‌السلام مطالب متفاوتی از قول ایشان نقل شده است که به نظرمی‌رسد مایل نبودن امام به مبارزۀ مسلحانه (شیوۀ شیعیان زیدی) و نافرجام دانستن چنین شیوه‌ای، دلیل اصلی آن حضرت بوده است. امام کاظم علیه‌السلام به حسین گفت که کشته خواهد شد و قیامش به شکست خواهد انجامید. با وجود این، {چون وی را مصمم یافت، } او را به جدیّت در جنگ با دولت فاسق و مؤمن‌نمای عباسی سفارش کرد [۳۳]
برای روایات زیدی در این باره رجوع کنید به: احمد بن سهل رازی، ج۱، ص۱۳۵، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۳۵]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۰، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
۵ - زمان قیامقیام حسین در ۱۳ ذیقعده ۱۶۹ رخ داد. [۳۶]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۱۹۳.
[۳۷]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۱۹۵.
[۳۸]
زمان آن را بعد از اتمام مراسم حج دانسته است، یعقوبی، ج۲، ص۴۰۵، تاریخ.
[۳۹]
سال ۱۷۰ را ذکر کرده است، العیون و الحدائق فی اخبارالحقائق، ج۳، ص۲۸۴، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۱.
۶ - شیوه قیامدر برخی روایات گفته شده است که یاران حسین هنگام قیام با جامه‌ها یا پرچمهای سفید ظاهر شدند و به این شیوه مخالفت خود را با سیاه‌جامگان عباسی نشان دادند. از این رو، آنان را مُبَیِّضَه خوانده‌اند. آنان در حالی که فریاد «احدٌ احد» سرمی‌دادند، به مسجد رفتند و مؤذن را واداشتند تا عبارت «حی علی خیرالعمل» را به اذان بیفزاید و سپس نماز صبح را به امامت حسین به جای آوردند. پس از نماز، حسین در خطبه‌ای کوتاه، مردم را به بیعت فراخواند و آنگاه گروهی از مردم، برای عمل به کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم و انتخاب فردی برگزیده از خاندان پیامبر به عنوان امام و رهبر و رعایت عدالت و حلال و حرام و جهاد با دشمنان، با او بیعت کردند. ۷ - وقایع قیام در مدینهعمری، والی مدینه، با شنیدن خبر قیام حسین، ابتدا از دارالاماره متواری شد، اما اندکی بعد، همراه با سپاهیان عباسی مستقر در مدینه و برخی از علویانی که از پیوستن به حسین خودداری کرده بودند (از جمله حسن بن جعفر بن حسین)، راهی مسجد گردید. در برخورد خونین میان این سپاهیان با قیام‌کنندگان، فرمانده نیروهای عباسی کشته شد و والی و همراهانش هزیمت یافتند و سه روز میان طرفین به جنگ گذشت. [۴۱]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۳۷ـ ۱۴۱، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۴۳]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۱ـ ۴۷۲، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۴۴]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۴ـ ۴۷۶، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
صرف‌نظر از پاره‌ای اظهارنظرهای مغرضانه، از جمله بدسیرتی حسین و بی‌مبالاتی یاران او در مدینه، به نظر می‌رسد این قیام، در مدینه پایگاه مردمی چندانی نداشته است. برخی از واکنش منفی اهالی مدینه به این قیام سخن گفته‌اند؛ درگیریهای مکرر قیام‌کنندگان با حامیان عباسیان، استقبال اهالی از خروج حسین و یارانش از شهر، و واکنش منفی حسین به رفتار اهالی مدینه، گواهی بر این مدعاست. [۴۶]
بلعمی، تاریخنامه طبری، ج۲، ص۱۱۷۸، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۶ش.
[۴۷]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۴، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۴۸]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۶ـ۴۷۷، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
حسین و یارانش یازده روز در مدینه ماندند و بر شهر مسلط شدند. حسین بیت‌المال را میان فقیران و مسکینان قسمت کرد. از وقایع مهم این ایام، نزدیک شدن مبارک ترکی، سردار عباسی، با گروهی از سپاهیانش به مدینه بود. حامیان عباسیان در مدینه از آنان استقبال کردند. روز سوم قیام حسین، این سپاه با او وارد جنگ شد، اما چون مبارک ترکی مایل به ادامه نبرد نبود، تأثیر چندانی نبخشید و حتی گفته شده است که وی با حسین تبانی و تظاهر به شکست کرد و عقب‌نشینی نمود و سپاهش را از مدینه دور ساخت. [۵۱]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۱، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۵۲]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۴، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۵۴]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۲ـ ۴۷۳، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۵۵]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۶ـ ۴۷۸، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
۸ - وقایع قیام در مکهدر ۲۴ ذیقعدۀ ۱۶۹، حسین یکی از یارانش را به حکومت مدینه گماشت و با سپاهی سیصد یا چهارصد نفری راهی مکه شد. بنا به نقلی، میعادگاه قیام او عرفات بود و سی هزار تن از مناطق مختلف با او بیعت کرده بودند. [۵۶]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۱۹۵.
[۵۷]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۲ـ ۱۴۳، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۵۸]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۳، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۵۹]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۷، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
این رقم البته اغراق‌آمیز و غیرواقعی می‌نماید، اما گروههایی از حجاج و اهالی مکه به او پیوستند و به روایتی، کمتر از پانصد تن با او ماندند [۶۰]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۰۴ـ ۴۰۵.
و پیش از جنگ، بسیاری از کسانی که با او بیعت کرده بودند، از وی جدا شدند. [۶۱]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۲۰۲.
[۶۲]
حمید بن احمد محلی، الحدائق‌الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۱، ص۳۲۵ـ ۳۲۶، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
حسین میان خود و یارانش در مکه رمزی قرار داد که عبارت از «صاحب شتر سرخ» بود. [۶۳]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۰۴.
[۶۴]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۲، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۶۵]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۷، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
وی پس از ورود به مکه، حکم آزادی بردگان را داد و در پی آن، بردگان به او پیوستند، که اعتراض برده‌داران را برانگیخت. هم‌زمان، تحرکات عباسیان نیز افزایش یافت. به عمری، که از مدینه گریخته بود، دستور داده شد به شهر بازگردد. احمد بن اسماعیل، والی مکه، نیز برکنار و سلیمان بن ابی‌جعفر منصور عباسی، که امیرالحاج بود، به جای او گمارده شد و سپاهی چهارهزار تنی (و به روایتی مبالغه‌آمیز چهل هزارتنی) به سوی مکه رفت و هادی عباسی، محمد بن سلیمان بن علی عباسی را که همراه خویشانش (عباس بن محمد و موسی بن عیسی) به حج رفته بود، به فرماندهی جنگ با حسین مأمور کرد. در روایتی نیز سازماندهی کار جنگ، با یَقطین بن موسی دانسته شده است. از نقش او و فرزندانش در این سپاه و ترغیب عباسیان به جنگ با حسین یاد کرده‌اند. [۶۸]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۲۰۳.
[۶۹]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۳ـ ۱۴۵، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۷۰]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۷، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۷۱]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۴، ص۱۸۵.
[۷۲]
العیون و الحدائق فی اخبارالحقائق، چاپ دخویه، ج۳، ص۲۸۴، لیدن ۱۸۷۱.
[۷۳]
حمید بن احمد محلی، الحدائق‌الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۱، ص۳۲۸، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
نیز در مکه و راههای منتهی به آن، جاسوسانی گماردند تا مانع پیوستن حجاج و اهالی مکه و اطراف آن به حسین شوند. [۷۴]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
۹ - عدم توافق در مذاکره با عباسیاندر ناحیه فَخّ (وادی‌ای در شش میلی شمال مکه که وادی زاهر نیز خوانده می‌شد [۷۵]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۴، ص۱۸۵.
[۷۶]
یاقوت حموی، ذیل «فخ».
)، سپاه حسین با سپاه عباسیان مواجه شد. عباسیان در ابتدا پیشنهاد مصالحه‌ای دادند که بر اساس آن، حسین و یارانش در قبال اطاعت از خلیفه، از عفو و امان او برخوردار شوند. بنا بر نقلی دیگر، وی برای پذیرش یکی از سه راه حل مخیر گردید: پذیرش امان و اطاعت از خلیفه و دریافت مال و اِقطاع، بازگشت به مدینه تا پایان یافتن حج، یا به تعویق افکندن جنگ و تصمیم‌گیری در این باره پس از پایان مراسم حج. حسین پیشنهاد مصالحه را به شدت رد کرد و گفت آنان به هیچ عهد و امانی پای‌بند نیستند و در سخنانی خطاب به یارانش آنان را به جهاد تا پیروزی یا شهادت دعوت کرد و خواست در مبارزه با عباسیان و عمال ستمگر آنان پایداری و شکیبایی ورزند. یحیی بن عبدالله بن حسن نیز در سخنانی آنان را به جهاد ترغیب کرد. حسین همچنین طی سخنانی، ضمن فراخواندن عباسیان به بازگشت به کتاب خدا و سنّت پیامبر و دوری از گناه و طغیان و یاری ستمگران، بر عزم راسخش برای جهاد در راه خدا تأکید کرد. [۷۸]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۸ـ ۱۵۴، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۸۰]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۸۰، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
۱۰ - درگیری با سپاه عباسیانروز ترویه (۸ ذیحجه ) سال ۱۶۹، حسین و یارانش با سپاه عباسیان روبه‌رو شدند. عباسیان سپاه خود را برای رزم آرایش دادند. [۸۲]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۷، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
پیش از سپیده دم یا هنگام نماز صبح، درگیری آغاز شد و در نبردی شدید و خونین، حسین و بیش‌تر یارانش که جمع زیادی از علویان از آن جمله بودند، دلیرانه به شهادت رسیدند. سر شهدا (به گفته طبری: یکصد و اندی) را از تن جدا کردند و به بغداد بردند و اجساد شهدا سه روز بر زمین باقی ماند و طعمه جانوران شد. در میان اندک بازماندگان این حادثه، به برخی امان داده شد، برخی در حال اسارت کشته شدند یا سالهای طولانی در زندان ماندند و برخی نیز در معرکه زخمی شدند، اما جان به در بردند و گریختند، که از آن جمله یحیی و ادریس پسران عبدالله بن حسن بودند. ادریس بعدها حکومت ادریسیان را در مغرب بنیان نهاد. ۱۱ - نحوه شهادت حسیندربارۀ نحوۀ شهادت حسین اختلاف وجود دارد. به قولی، در میدان نبرد با ضربات شمشیر به پیشانی و پشت سرش، کشته شد. به قولی نیز حمّاد ترکی با پرتاب تیر او را به شهادت رساند. [۸۵]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۲۰۰.
[۸۶]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۴۷، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۸۷]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۵۴ـ ۱۶۱، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۸۸]
ابو‌نصرسهل بن عبدالله بخاری، سرّالسلسلة العلویة، ج۱، ص۱۶، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۲.
[۸۹]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۴، ص۱۸۵ـ ۱۸۶.
[۹۲]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۸۰ـ ۴۸۳، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۹۳]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۸۵، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۹۴]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۸۶، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
برخلاف روایت مشهور (روز ترویه ۱۶۹)، برخی شهادت حسین را روز ترویه سال ۱۷۰ [۹۵]
علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب‌الطالبین، ج۱، ص۶۶، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹.
یا روز عرفه (نهم ذیحجه) سال ۱۶۷ (احتمالاً تصحیف ۱۶۹ [۹۶]
علی بن زید بیهقی، لباب‌الانساب والالقاب والاعقاب، ج۱، ص۴۱۱، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰.
) نوشته‌اند. ۱۲ - وقایع پس از حادثه فخپس از حادثه فخ، عمری خانه‌ها و نخلستانهای حسین و جمعی از خاندان وی را به آتش کشید و بخشی دیگر از نخلستانها و اموالشان را مصادره کرد. موسی بن عیسی عباسی نیز به مدینه رفت و با احضار اهالی شهر به مسجد، آنان را واداشت تا از طالبیان و حسین و یارانش در ملأعام بدگویی کنند. دربارۀ واکنش هادی عباسی نیز روایات متناقضی در دست است. در برخی از آن‌ها از قساوت او با اسرای این حادثه و آن دسته از امرای عباسی که در جنگ کوتاهی کرده بودند، یاد شده است. از جمله قاسم بن محمد بن عبدالله علوی را اسیر کرد و اعضای بدنش را با اره تکه تکه کرد و بر موسی بن عیسی عباسی که حسن بن محمد بن عبدالله را کشت و اورا اسیر نکرده بود تا خلیفه خود دربارۀ او تصمیم بگیرد، خشم گرفت ودستور داد اموالش را بگیرند. از سوی دیگر، در پاره‌ای روایات گفته شده است هادی کسانی را که سر حسین را نزد وی بردند، شماتت کرد و گفت حسین فردی از خاندان پیامبر بود، نه طغیانگری از ترک یا دیلم. از این رو، گفت کمترین مجازاتشان آن است که از پاداش محرومشان سازد. [۱۰۲]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۱۵۹ـ ۱۶۰، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
[۱۰۳]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۴، ص۱۸۶.
[۱۰۴]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل‌الطالبین، ج۱، ص۳۷۹، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۱۰۵]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل‌الطالبین، ج۱، ص۳۸۱، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۱۳ - وصف امامان از حادثه فخحادثه فخ یکی از تلخ‌ترین حوادث در تاریخ اسلام و قیامهای علوی بود. وصف امام جواد علیه‌السلام از این حادثه به منزلۀ بزرگ‌ترین ابتلای اهل بیت علیهم‌السلام پس از واقعه کربلا ، و روایات نقل شده از پیامبر اکرم و ائمه علیه‌السلام در خصوص پیشگویی این حادثه و مراثی سروده شده دربارۀ آن، گواه این مدعاست. [۱۰۶]
ابو‌نصرسهل بن عبدالله بخاری، سرّالسلسلة العلویة، ج۱، ص۱۴ـ ۱۵، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۲.
[۱۰۷]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۴، ص۱۸۶.
[۱۱۰]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۶۳ـ ۴۶۴، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۱۱۱]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۷۳ـ ۴۷۴، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۱۱۲]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۸۶، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۱۱۳]
حمید بن احمد محلی، الحدائق‌الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۱، ص۳۲۷ـ ۳۲۸، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۱۱۴]
یاقوت حموی، ذیل «فخ».
گفته شده است که امام کاظم علیه‌السلام بر شهدای فخ می‌گریست و از خداوند برای قاتلانشان مرگ و عذاب شدید درخواست می‌کرد و کفالت ایتام و اطفال و بیوگانِ علویان را، که در فخ به شهادت رسیدند، به عهده گرفت. [۱۱۵]
محمدهادی امینی، بطل فخ، ج۱، ص۱۳۶ـ ۱۳۷، بیروت ۱۹۹۳.
برخی روایات نیز از پشیمانی برخی امرای عباسی شرکت‌کننده در جنگ و عقوبت دنیوی قاتلان شهدای فخ سخن گفته‌اند. [۱۱۹]
حمید بن احمد محلی، الحدائق‌الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۱، ج ۱، ص۳۲۷ـ ۳۲۸، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
۱۴ - ویژگی‌های حسین بن علیحسین بن علی بلیغ و سخنور بود. او را برای زهد و تقوا ، تعبد و شب زنده‌داری ، شجاعت ، و بخشندگی فراوانش به فقرا و نیازمندان ستوده‌اند. [۱۲۲]
علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، ج۱، ص۴۶۵ـ ۴۶۹، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
شیخ طوسی وی را در زمرۀ اصحاب امام صادق علیه‌السلام برشمرده است. وی هنگام شهادت ۴۱ یا ۵۷ سال داشت و فرزندی از او به جای نماند [۱۲۴]
ابو‌نصرسهل بن عبدالله بخاری، سرّالسلسلة العلویة، ج۱، ص۱۵، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۲.
[۱۲۵]
احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، ج۱، ص۲۲، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵.
۱۵ - مقبره شهدای فخپس از حادثه فخ بقایای پیکر شهدای فخ دفن شد. به نوشته بیهقی [۱۲۶]
علی بن زید بیهقی، لباب‌الانساب والالقاب والاعقاب، ج۱، ص۴۱۱، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰.
امام کاظم علیه‌السلام بر پیکر حسین نماز خواند. حسین را نیز در فخ به خاک سپردند و مشهد او در آن‌جا مشهور و زیارتگاه بود. در سال ۶۰۱ به دستور منصور بالله عبدالله بن حمزه (امام زیدی یمن)، قتادة بن ادریس (امیرعلوی مکه) بر آن و نیز بر مزار حسن بن محمد بن عبدالله بقعه‌ای بنا نهاد. [۱۲۷]
حمید بن احمد محلی، الحدائق‌الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۱، ص۳۲۶، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۱۲۸]
حمید بن احمد محلی، الحدائق‌الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۱، ص۳۲۸، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
این بنا در مدخل وادی فخ، بین راه جده و راه تنعیم، قرار داشت. [۱۲۹]
محمدهادی امینی، بطل فخ، ج۱، ص۱۷۶، بیروت ۱۹۹۳.
محل شهادت حسین و یارانش در فخ، اکنون به محله «شهداء» معروف و جزو مکه است. [۱۳۰]
عاتق بن غیث بلادی، معجم معالم الحجاز، ج۵، ص۱۱۱، مکه ۱۳۹۸ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۷۸ـ ۱۹۸۲.
[۱۳۱]
عاتق بن غیث بلادی، معجم معالم الحجاز، ج۷، ص۱۹، مکه ۱۳۹۸ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۷۸ـ ۱۹۸۲.
۱۶ - فهرست منابع(۱) علی بن بلال آملی، تتمة مصابیح ابی‌العباس‌الحسنی، در «احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح»، چاپ عبدالله بن عبدالله حوثی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲. (۲) ابن‌تغری بردی، النجوم‌الزاهرة فی ملوک‌مصر والقاهرة، قاهره ۱۳۴۸ـ ۱۳۹۲/۱۹۲۹ـ۱۹۷۲. (۳) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل‌الطالبین، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۴) محمدهادی امینی، بطل فخ، بیروت ۱۹۹۳. (۵) ابو‌نصرسهل بن عبدالله بخاری، سرّالسلسلة العلویة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۲. (۶) عاتق بن غیث بلادی، معجم معالم الحجاز، مکه ۱۳۹۸ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۷۸ـ ۱۹۸۲. (۷) بلعمی، تاریخنامه طبری، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۶ش. (۸) علی بن زید بیهقی، لباب‌الانساب والالقاب والاعقاب، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰. (۹) احمد بن ابراهیم حسنی، اخبارالحسین بن علی‌الفخی و یحیی و ادریس ابنَیْ عبدالله من کتاب‌المصابیح در «احمدبن سهل رازی، اخبار فخّ»، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵. (۱۰) احمد بن سهل رازی، اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و اخیه ادریس بن عبدالله، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵. (۱۱) طبری، تاریخ (بیروت). (۱۲) علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب‌الطالبین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹. (۱۳) العیون و الحدائق فی اخبارالحقائق، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۱. (۱۴) محمد بن عمر فخررازی، الشجرةالمبارکة فی انساب‌الطالبیة، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۹. (۱۵) کلینی، الکافی. (۱۶) حمید بن احمد محلی، الحدائق‌الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲. (۱۷) مسعودی، مروج (بیروت). (۱۸) یحیی بن حسین هارونی، الافاده فی تاریخ‌الائمةالساده، چاپ محمدکاظم رحمتی، تهران ۱۳۸۷ش. (۱۹) یاقوت حموی. (۲۰) یعقوبی، تاریخ. (۲۱) محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «صاحب فخ»، ج۱، شماره ۷۳۰۰. رده‌های این صفحه : بنی هاشم | تاریخ خلفا | تراجم | درگذشتگان سال 167 (قمری) | درگذشتگان سال 169 (قمری) | درگذشتگان سال 170 (قمری) | رهبران قیام | قیام فخ | قیام های عصر معصومان
|